De vorm van het koningschap

Afbeelding: detail van Pink portrait of Queen Beatrix, Andy Warhol/ 1984

See also: The changing face of Dutch monarchy

* * *

In 2005 verscheen op initiatief van Premsela De vorm van het koningschap. 25 jaar ontwerpen voor Beatrix. Het voorwoord bezorgde me letterlijk hoofdbrekens en werd uiteindelijk een stuk korter dan ik had beoogd. Ergens bekroop het gevoel dat de koningin over m’n schouder meelas. Nu ze vorige week haar troonsafstand heeft aangekondigd heb ik het voorwoord nog ‘ns herlezen en aangepunt. Ik ben nog steeds van mening dat Beatrix als een weergaloze art director een even actuele als hoogwaardige vorm heeft gevonden voor het koningschap (ook de beeldcompositie van haar slottoespraak was – op het kille af – tot in het kleinste detail doordacht). En ik vermoed dat dat in historisch perspectief een grote prestatie zal blijken te zijn.

Waarom staan we bij het regeringsjubileum van koningin Beatrix stil bij de vormgeving van het koningshuis? In de afgelopen vijfentwintig jaar werden opvallende ‘koninklijke’ opdrachten gerealiseerd. Het bijzondere belang van deze projecten ligt in de vernieuwing van symboliek en de overgang van kunstnijverheid naar moderne vormgeving.

Het huis van Oranje is een familiebedrijf par excellence. In dienst van de Nederlandse samenleving verrichtten opeenvolgende generaties taken, variërend van legerleiding en advies in regeringskwesties tot handelsbevordering, bemoediging en troost. Elk van die taken kan ook door andere burgers worden vervuld, ware het niet dat het handelen van de koninklijke familie behalve functioneel ook symbolisch is.

Vóór 1980 heeft koningin Beatrix ongetwijfeld diep nagedacht over de betekenis van het koningschap. Ze zal kritisch hebben gekeken naar de stand van zaken bij andere monarchieën. In Groot-Brittannië en Japan was de traditie verstard tot een keurslijf. De bijbehorende families leken gevangen in archaïsch kostuumtoneel en kwamen zo steeds verder af te staan van de bevolking. Het Belgische koning Boudewijn was op z’n best een tragische held, kinderloos en beklemd tussen een beschamend verleden en een surreële toekomst. De zuiver representatieve, informele rol van het Zweedse koningshuis oogde dan wel modern, maar miste het fundament van de staatsrechtelijke verantwoordelijkheid. Het koningschap werd zo flinterdun en kwetsbaar voor de zwakste tegenwind. In Nederland zetten op een vergelijkbare manier de egalitaire tendensen van de regering van koningin Juliana de monarchie op losse schroeven: waar prinsen en prinsessen gewone mensen worden, is de republiek niet ver weg.

Het zal de toenmalige kroonprinses niet ontgaan zijn dat in al deze gevallen de symboliek van het koningschap haar zeggingskracht verliest. Hoewel ze haar conclusies voor zich hield, kunnen we vaststellen dat ze vanaf de dag van haar kroning ijvert voor de versterking van de koninklijke zinnebeelden. Ze lijkt daarbij te streven naar een precieze balans tussen traditie en vernieuwing: restauratie als het fundament voor een zorgvuldige modernisering.

In het spoor van die doelstelling ontstond ruimte voor een vooruitstrevende opvatting van vormgeving. Met de postzegels van Peter Struycken en de munten van Bruno Ninaber van Eyben liet koningin Beatrix zien dat ze waarde hecht aan eigenzinnige interpretaties. Ze beschouwt de ontwerper niet alleen als maker, maar vooral als schepper en bedenker. Ze breekt daarbij welbewust met de conventies van de kunstnijverheid. De risico’s die ze zo neemt, worden beheerst door een feilloze keuze voor de juiste ontwerpers. Al dan niet gesouffleerd door haar adviseurs weet ze zich te omringen met uitzonderlijke talenten. De kwaliteit van de resultaten is steeds zo hoog dat de incidentele kritiek snel verstomt.

Dit boek laat zien hoe de vorm van het koningschap en de betekenis van de monarchie met elkaar verbonden zijn. De kwaliteit van koninklijke symbolen is een maatstaf voor de duurzaamheid en de hechtheid van de relatie tussen het koningshuis en de bevolking. Het is de verdienste van koningin Beatrix dat Nederlandse ontwerpers daaraan de afgelopen vijfentwintig jaar een bijdrage hebben mogen leveren. Door de combinatie van visie, smaak en zorgvuldigheid heeft zij een grote rol gespeeld in de brede acceptatie van moderne vormgeving door publiek en opdrachtgevers.