Illustration: selfmade photo collage
* * *
This text was written for the catalogue of the exhibition Raketstart/ Rocket Launch.
SCROLL NAAR BENEDEN VOOR DE NEDERLANDSE TEKST.
* * *
Visual art is never quite self-contained. The artist’s talent and personal convictions determine its intrinsic value. However, other values come about in interaction with society, culture and the economy. These instrumental values are related to the impact of visual art on its environment. Developments such as aging population, digitalization or economic growth also have an effect on the values of the visual arts. At the same time, the government is trying to alter the role of the visual arts through cultural policies.
The same applies to the visual arts in Breda. Owing to the diversity of the population, international rail connections and the cultural ambitions of Brabant’s ‘twin towns’, the values that visual arts hold for the city are changing. Urban cultural policy is also having major consequences. One example dating back to the beginning of this century is the decision to focus on ‘visual culture‘. A cornerstone of this policy was the new Graphic Design Museum at the site of De Beyerd, municipal centre for fine arts, and Artotheek Breda.
When both institutions closed down, it became difficult for visual artists to present their work to a broader audience of people from the city and beyond. They organized themselves into various initiatives, such as De Aandeelhoudersvergadering, Atlas Initiatief, Club Solo, IDFX, KOP, Kunstdrift and Witte Rook. In this way, they succeeded to preserve intrinsic and cultural values for the city in particular – even though the art sector was hit hard by national budget cuts on culture.
The Graphic Design Museum and its successor MOTI (Museum Of The Image) are now a thing of the past. Since 17 June 2017, Stedelijk Museum Breda has been housed in the Graphic Design Museum’s new building. In the coming years, we aim to make visual artists connected with the city more visible and strengthen the interaction between the visual arts and Breda. The title Rocket Launch evokes memories of televised images of the Apollo launches from Cape Canaveral in the 60s. At the same time, Rocket Launch is a call to all involved – residents, politicians, administrators, entrepreneurs and visual artists – to develop Breda into a launch platform for talent and imagination.
Artistic involvement
Culture has its own intrinsic value, according to the current minister of culture: “As an expression of deepest thought or a stirring of the soul, of beauty and refinement, or of confrontation and rawness.” [1] After decades during which the (economic) return on culture was paramount, this is an encouraging statement for visual artists.
Intrinsic value is the core value of the visual arts. This is where applied arts, such as fashion and design, differ from the visual arts. Artists’ talent and motives are the key ingredients shaping this intrinsic value. For Breda, the presence of the AKV | St. Joost – the former St. Joost Academy of Fine Arts – is essential to attracting, developing and retain that talent. Owing to the presence of the academy, the intrinsic value of visual art from Breda has its own unique character. The view that the artist must relate to society is as essential as personal development. This ‘artistic involvement’ is related to the concept of ‘committed autonomy’, as used by Charles Esche, director of Eindhoven’s Van Abbemuseum. Esche signals a current need for autonomous artists to relate to social, political or economic circumstances through their work. [2]
This ‘artistic involvement’ does not result in uniformity. On the contrary, a wide variety of artistic practices exist in and around Breda. In her opening speech for the exhibition Wij, de kunstenaars van Breda! (deel II) (‘We, the artists of Breda! (part II)’) artist Iris Bouwmeester says: “Is this something to be proud of: being ‘a Breda artist’? Does it fit in with Schiedam jenever, or Gouda cheese? Or even better: speed rockers from Eindhoven, cartoonists from Tilburg, fashion designers from Antwerp? Is it a good mark of quality, a reappropriated derogatory term? […] Is there a Breda school, analogous to the Amsterdam school, or Tilburg school? I am inclined to say: fortunately not. Who wants a guru or a crowd of followers? Not me.” [3]
Society and culture
The social and cultural value of the visual arts are inextricably linked. U.S. president John F. Kennedy (1917-1963) stated this clearly. During a speech at Amherst College on October 26, 1963, he said: “If art is to nourish the roots of our culture, society must set the artist free to follow his vision wherever it takes him.” [4] Kennedy considers the artist as ‘the last champion’ of individual freedom vis-à-vis society and the state.
In 2004, Flemish actor, director and writer Dirk Lauwaert (1944–2013) added: “The painted image is the ‘Traumarbeit’ of a culture. What does that image incorporate? In the past, it was our role in a story (the old world), today, it is our enigmatic presence in the world (modernity).” [5] According to him, visual artists reveal something that the public can then interpret for themselves.
Kennedy and Lauwaert’s comments also apply to Breda. Even in this era of digitization and globalization, the provincial town continues to cherish a comfortable cultural conservatism. Visual artists do not accept this. They are constantly looking for change and wonderment, and thereby stimulate curiosity in their environment. In Breda, too, they have exchanged their old dream images for something new. For a long time, the local visual arts had a narrative character, featuring on cityscapes, landscapes and portraits. But from the 1960s onwards, the emphasis shifted to idea, form, material and gesture, influenced by movements such as Pop-art, Fluxus and ZERO.
This transformation can be clearly seen in Pieter Laurens Mol’s work. In his 1965 drawing Rocket launch from the inner city of Breda – from which the title of this exhibition is derived – a rocket takes off from a traditional cityscape. This event provides the image with a nervous tension, as if the spires of the Granaat and Duiven towers and the Great Church tower might ascend at any moment.
As in practically every city, education and participation are indispensable to boosting the cultural and social value of visual arts in Breda. Some artists take part in education projects for primary and secondary schools or teach drawing, painting and sculpture to amateurs. The latter takes the form of courses at the Nieuwe Veste cultural centre and – in the tradition of the Bredasche Kunstkring – ‘at home’ with the artists, in their own workspaces. The drawing The Disappearing Model by Danielle Lemaire depicts one of these sessions in her former studio on the Overakkerstraat.
Other artists collaborate with vulnerable and disadvantaged groups in neighbourhoods and social institutions, such as the Annahuis meeting centre. In the Kunstkameraden project, young refugees and artists create works of art together. Artist Johanna Schweizer speaks of her collaboration with an 18-year-old refugee from Iraq: “Looking back, it was very intense, heart-warming and also surprising. After holding back for several sessions, Intizar began to draw; beautiful and imaginative, very moving!” [6]
In the work of a number of artists, engagement is politically charged. Migration and integration are leading themes for the work of Pascal Bastiaenen as well as the installation Learning Arabic by Cécile Verwaaijen. The video portraits from the project The Essential by Martin and Inge Riebeek express not only empathy, but also sharp social criticism. The political motives of Peter Bouwmans, Arjan Janssen and Jordy Koevoets are not always immediately apparent, but give their work a tangible urgency.
Economy
The economic outlook for visual artists in Breda has never been bright. This was already the case for Jacobus Carolus Huijsmans when he registered as a master draughtsman in 1807. A year later, he exhibited at the Tentoonstelling voor Levende Meesters (‘Exhibition for Living Masters’) in Amsterdam. Huijsmans was the only participating artist living in Noord-Brabant. The other participants from Brabant had fled the province in search of better economic conditions.
In the period between the two world wars, the members of the Bredasche Kunstkring (‘Breda Art Circle’) provided the urban art climate with an important boost. They organized lectures and exhibitions and gave drawing and painting lessons. In this way, they also attempted to stimulate the local art market. However, in practice most of them needed to combine their artistry with other sources of income in order to make a decent living. Dio Rovers, for example, worked as an architectural draughtsman at the Grote Kerk for forty years. His impressive oeuvre was mainly made in his spare time.
From 1956 to 1987, artists in the Netherlands could apply to municipalities for inclusion in the Beeldende Kunstenaars Regeling (BKR) (‘Visual Artist Scheme’). They would receive a fixed income in exchange for a number of works. A considerable number of the drawings, paintings and sculptures submitted are now part of the museum’s collection. The glass front, to the right of the museum’s monumental facade, is a reminder of the BKR. Initially, a successful art library was established in this space, which lent out the works provided by artists to companies and individuals. After the BKR ended, an arrangement was made under which the municipality of Breda continued to purchase art for the city collection for a few more years, until this was also discontinued in 1988.
Although the economic position of visual artists today is as disconcerting as it was before, the potential economic value of the visual arts for Breda is considerable. The number, the enthusiasm and the quality of the visual artists connected to the city are providing Breda with an opportunity to profile itself more clearly. As a city for the visual arts, Breda could rise in Brabant and claim third place nationally, after Amsterdam and Rotterdam. From that position, the city could become more attractive as a place of residence for creative talent and highly educated people. Moreover, Breda would be highly visible to a large group of day and weekend travellers from the Netherlands and abroad who are interested in the city’s combined offering of cultural heritage and visual arts.
With tourism in mind, policies governing art in public spaces deserves a boost. After Lighthouse by Aldo Rossi (1992) and Theepaviljoen Breda (‘Breda Tea Pavilion’) by John Körmeling in 2002 no large-scale projects have been realized in Breda, with the exception of Pascale Marthine Tayou’s red tree at the new courthouse. Plans for an ‘art hall’ may also underline Breda’s ambition as a city for the visual arts.
In addition, politicians and the government should recognize the visual arts as the heart of the creative industry. Its position is comparable to that of fundamental research, which is primarily driven by curiosity, regardless of practical and commercial applications. Visual art and fundamental research regularly produce innovative insights that later – often in unforeseen ways – find an application or become meaningful. Against that background, it is interesting to see the interaction between students from AKV | St. Joost and the Creative Games and Media Technologies course at BUAS.
And last but not least
Selecting the 37 participating artists in this exhibition – 35 individuals and two duos – was accompanied by very difficult choices. This strengthened us in our conviction that the quality of the works shown is no coincidence. Rocket launch may be a current-day snapshot, but one that is embedded in an urban culture that has been shaping since the 19th century, or perhaps even earlier, from the period when Henry III of Nassau-Breda imported the Renaissance from Italy to the Netherlands.
We thank the participating artists for their generous cooperation. We enjoyed the studio visits and conversations very much, which generally exceeded our expectations. Our admiration for their dedication and enthusiasm cannot be captured in a few words. We hope that visitors to Rocket Launch will share our admiration and that Breda will give its visual artists the space and attention they deserve.
De waarden van beeldende kunst voor Breda (en omgekeerd)
Beeldende kunst staat nooit geheel op zichzelf. De intrinsieke waarde wordt bepaald door het talent en de persoonlijke overtuigingen van de kunstenaar. Maar de andere waarden ontstaan in het samenspel met samenleving, cultuur en economie. Deze instrumentele waarden gaan over de impact van beeldende kunst op haar omgeving. Ontwikkelingen zoals de vergrijzing, digitalisering of de groei van de economie beïnvloeden de waarden van beeldende kunst. Ook de overheid probeert door middel van cultuurbeleid de rol van beeldende kunst bij te sturen.
Voor de beeldende kunst in Breda geldt hetzelfde. Door de diversiteit van de bevolking, de internationale treinverbindingen en de culturele ambities van Brabantse zustersteden veranderen de waarden van beeldende kunst voor de stad. Ook het stedelijk cultuurbeleid heeft grote gevolgen. Een voorbeeld uit het begin van deze eeuw is de focus op ‘beeldcultuur’. De hoeksteen van dit beleid is een nieuw Graphic Design Museum op de locatie van Museum De Beyerd en Artotheek Breda.
Door de sluiting van beide instellingen kunnen beeldend kunstenaars hun werk minder makkelijk presenteren aan een breed publiek van binnen en buiten stad. Ze organiseren zich in verschillende initiatieven, zoals De Aandeelhoudersvergadering, Atlas Initiatief, Club Solo, IDFX, KOP, Kunstdrift en Witte Rook. Op die manier lukt het ze – zelfs als de kunstsector hard getroffen wordt door landelijke cultuurbezuinigingen – om met name de intrinsieke en culturele waarden voor de stad te behouden.
Inmiddels behoren het Graphic Design Museum en zijn opvolger MOTI (Museum Of The Image) alweer tot het verleden. Sinds 17 juni 2017 is Stedelijk Museum Breda gevestigd in de nieuwbouw van het Graphic Design Museum. De komende jaren willen we de beeldende kunstenaars die met de stad verbonden zijn beter zichtbaar maken en de wisselwerking tussen beeldende kunst en Breda versterken. De titel Raketstart roept de herinnering op aan tv-beelden van de Apollo-lanceringen op Cape Canaveral in de jaren 60. Tegelijkertijd is Raketstart een oproep aan alle betrokkenen – inwoners, politici, bestuurders, ondernemers en beeldend kunstenaars – om Breda uit te bouwen tot een lanceerplatform voor talent en verbeelding.
Artistieke betrokkenheid
Volgens de huidige cultuurminister heeft cultuur een eigen, intrinsieke waarde: “Als uiting van allerdiepste gedachten of zielenroerselen, van schoonheid en verfijning, of van confrontatie en rauwheid.” [1] Na decennia waarin het rendement van cultuur voorop stond, is dit voor beeldend kunstenaars een bemoedigende uitspraak.
De intrinsieke waarde is de kernwaarde van de beeldende kunst. Ze maakt het verschil met vormen van toegepaste kunst, zoals mode en design. Het talent en de drijfveren van de kunstenaar vormen de ingrediënten voor de intrinsieke waarde. Voor Breda is de aanwezigheid van de AKV|St. Joost – de voormalige Academie St. Joost – essentieel om dat talent aan te trekken, te ontwikkelen en aan zich te binden. Door de academie heeft de intrinsieke waarde van beeldende kunst uit Breda een eigen ‘kleur’. De opvatting dat de kunstenaar zich moet verhouden tot de samenleving weegt even zwaar als de persoonlijke ontwikkeling. Deze ‘artistieke betrokkenheid’ is verwant aan het door Charles Esche, directeur van het Van Abbemuseum, gebruikte begrip ‘geëngageerde autonomie’. Esche signaleert een actuele noodzaak voor autonome kunstenaars om zich door middel van hun werk te verhouden tot de sociale, politieke of economische omstandigheden. [2]
De ‘artistieke betrokkenheid’ leidt niet tot eenvormigheid. Integendeel, in en om Breda bestaat een grote variatie aan artistieke praktijken. Kunstenaar Iris Bouwmeester zegt in haar openingswoord van de tentoonstelling Wij, de kunstenaars van Breda! (deel II): “Is het eigenlijk iets om trots op te zijn: ‘kunstenaar uit Breda’? Past het in het rijtje: jenever uit Schiedam, kaas uit Gouda? Of beter: speedrockers uit Eindhoven, striptekenaars uit Tilburg, modeontwerpers uit Antwerpen. Is het een goed keurmerk, een geschikte geuzennaam? […] Bestaat er iets als de Bredase school zoals er wel een Amsterdamse school bestaat, een Tilburgse school? Ik zou haast zeggen: gelukkig niet. Wie zit er te wachten op een guru of een schare volgelingen? Ik niet.” [3]
Samenleving en cultuur
De maatschappelijke en culturele waarde van beeldende kunst zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De Amerikaanse president John F. Kennedy (1917–1963) heeft dat helder verwoord. Op 26 oktober 1963 zegt hij tijdens een speech op Amherst College: “Als kunst voeding geeft aan de wortels van onze cultuur, dan moet de samenleving de kunstenaar de vrijheid geven om zijn visie te volgen, waar die hem ook heen leidt.” [4] Kennedy beschouwt de kunstenaar als ‘de laatste voorvechter’ van individuele vrijheid tegenover de samenleving en de staat.
De Vlaamse acteur, regisseur en schrijver Dirk Lauwaert (1944–2013) voegt daar in 2004 aan toe: “Het geschilderde beeld is de ‘Traumarbeit’ van een cultuur. In dat beeld wordt verwerkt: vroeger onze rol in een verhaal (de oude wereld), vandaag onze raadselachtige aanwezigheid in de wereld (de moderniteit).” [5] Met het begrip ‘Traumarbeit’ verwijst Lauwaert naar het onderbewustzijn van de samenleving. Beeldend kunstenaars brengen volgens hem iets aan het licht wat het publiek vervolgens zelf kan interpreteren.
De opmerkingen van Kennedy en Lauwaert zijn ook van toepassing op Breda. Zelfs in een tijd van digitalisering en mondialisering koestert de provinciestad een behaaglijk cultureel conservatisme. Beeldend kunstenaars leggen zich daar niet bij neer. Ze zoeken voortdurend naar verandering en verwondering, en prikkelen zo de nieuwsgierigheid van hun omgeving. Ook in Breda verruilden ze hun oude droombeelden voor iets nieuws. Lange tijd had de plaatselijke beeldende kunst een verhalend karakter, met stadsgezichten, landschappen en portretten. Maar vanaf de jaren 60 verschuift het accent onder invloed van bewegingen als Pop-art, Fluxus en ZERO naar het idee, de vorm, het materiaal en het gebaar.
In het werk van Pieter Laurens Mol is die transformatie duidelijk zichtbaar. In de tekening Raketstart vanuit de Bredase binnenstad uit 1965 – waaraan ook de titel van deze tentoonstelling is ontleend – laat hij vanuit een traditioneel stadsgezicht een raket opstijgen. De gebeurtenis geeft het beeld een nerveuze spanning, alsof de spitsen van de Granaat- en de Duiventoren, en van de toren van de Grote Kerk elk moment kunnen opstijgen.
Zoals in bijna iedere stad zijn educatie en participatie in Breda onmisbaar om de culturele en maatschappelijke waarde van beeldende kunst te vergroten. Sommige kunstenaars nemen deel aan educatieprojecten voor het primair en voortgezet onderwijs of geven lessen in tekenen, schilderen en beeldhouwen aan amateurs. Dat laatste gebeurt in de vorm van cursussen in cultureel centrum Nieuwe Veste en – in de traditie van de Bredasche Kunstkring – ‘thuis’ bij de kunstenaars, in hun werkruimtes. De tekening The Disappearing Model van Danielle Lemaire verbeeldt zo’n cursus in haar voormalige atelier in de Overakkerstraat.
Andere kunstenaars werken samen met kwetsbare en achtergestelde groepen in wijken en sociale instellingen, zoals ontmoetingscentrum het Annahuis. In het project Kunstkameraden maken jonge vluchtelingen en kunstenaars samen een kunstwerk. Kunstenaar Johanna Schweizer vertelt over haar samenwerking met een 18-jarige vluchteling uit Irak: “Als ik er op terug kijk was het heel intensief, hartverwarmend en ook verrassend. Na enkele bijeenkomsten afwachtend te zijn, is Intizar begonnen met tekenen; prachtig en fantasievol, heel ontroerend!” [6]
In het werk van een aantal kunstenaars heeft engagement een politieke lading.
Voor Pascal Bastiaenen en de installatie Learning Arabic van Cécile Verwaaijen zijn migratie en integratie leidende thema’s. Uit de videoportretten uit het project The Essential van Martin en Inge Riebeek spreekt behalve empathie ook scherpe maatschappijkritiek. De politieke motieven van Peter Bouwmans, Arjan Janssen en Jordy Koevoets zijn niet altijd afleesbaar, maar verlenen hun werk een voelbare urgentie.
Economie
De economische vooruitzichten van beeldend kunstenaars in Breda waren nooit rooskleurig. Dat geldt in 1807 al voor Jacobus Carolus Huijsmans als hij zich inschrijft als tekenmeester. Een jaar later exposeert hij op de Tentoonstelling voor Levende Meesters in Amsterdam. Huijsmans is de enige kunstenaar die in Noord-Brabant woont. De andere Brabantse deelnemers zijn de provincie ontvlucht, op zoek naar betere economische omstandigheden.
In de periode tussen de twee wereldoorlogen geven de leden van de Bredasche Kunstkring een belangrijke impuls aan het stedelijke kunstklimaat. Ze organiseren lezingen en exposities en geven teken- en schilderles. Langs die weg proberen ze ook de lokale kunstmarkt te stimuleren. Maar in de praktijk moeten de meesten hun kunstenaarschap combineren met ander werk om een fatsoenlijk bestaan te kunnen leiden. Dio Rovers werkt bijvoorbeeld veertig jaar lang als bouwkundig tekenaar bij de Grote Kerk. Zijn indrukwekkende oeuvre ontstaat voornamelijk in zijn vrije tijd.
Van 1956 tot 1987 kunnen kunstenaars in Nederland bij gemeentes beroep doen op de Beeldende Kunstenaars Regeling (BKR). In ruil voor een aantal werken ontvangen ze een vast inkomen. Een aanzienlijk aantal van die tekeningen, schilderijen en sculpturen maakt nu deel uit van de museumcollectie. Ook de glazen pui, rechts van de monumentale gevel van het museum, herinnert nog aan de BKR. Daar was aanvankelijk een succesvolle artotheek gevestigd die de geruilde kunstwerken uitleende aan bedrijven en particulieren. Na de beëindiging van de BKR bestaat er een regeling waarin de gemeente Breda nog enkele jaren kunst aankoopt voor de stadscollectie, tot ook die in 1988 wordt opgeheven.
Hoewel de economische positie van beeldend kunstenaars tegenwoordig even zorgwekkend is als voorheen, is de potentiële economische waarde van beeldende kunst voor Breda aanzienlijk. Het aantal, de gedrevenheid en de kwaliteit van de beeldende kunstenaars die verbonden zijn met de stad bieden Breda de kans om zich beter te profileren. Breda kan als beeldende kunststad uitsteken boven het Brabantse maaiveld en na Amsterdam en Rotterdam nationaal een derde plaats claimen. Vanuit die positie is ze aantrekkelijker als woonplaats voor creatief talent en hoger opgeleiden. Bovendien komt ze in beeld bij een grote groep dag- en weekendtoeristen uit binnen- en buitenland die geïnteresseerd is in de combinatie van cultureel erfgoed en beeldende kunst.
Met het oog op toerisme verdient het beleid voor kunst in de openbare ruimte een impuls. Na Lighthouse van Aldo Rossi in 1992 en Theepaviljoen Breda van John Körmeling in 2002 zijn er – met uitzondering van de rode boom bij het nieuwe gerechtsgebouw van Pascale Marthine Tayou – in Breda geen grootschalige projecten meer gerealiseerd. Ook met de plannen voor een ‘kunsthal’ kan Breda haar ambitie als beeldende kunststad onderstrepen.
Daarnaast zouden politiek en bestuur de beeldende kunst moeten erkennen als het hart van de creatieve industrie. Haar positie is vergelijkbaar met die van fundamenteel onderzoek, dat op eerste plaats gedreven wordt door nieuwsgierigheid, los van praktische en commerciële toepassingen. Beeldende kunst en fundamenteel onderzoek produceren zo met regelmaat vernieuwende inzichten die later – op een vaak onvoorziene manier – hun toepassing vinden of betekenis krijgen. Tegen die achtergrond is het de moeite waarde om de wisselwerking tussen studenten van AKV|St. Joost en de opleiding Creative Games and Media Technologies van BUAS te versterken.
Ten slotte
Het selectieproces van de 37 deelnemende kunstenaars in deze tentoonstelling – 35 enkelingen en twee duo’s – ging gepaard met pijnlijke keuzes. Dat sterkte ons in de overtuiging dat de kwaliteit van de getoonde werken niet het resultaat is van een toevallige samenloop van omstandigheden. Raketstart geeft weliswaar een momentopname, maar ze is ingebed in een stedelijke cultuur die zich heeft gevormd vanaf de 19e eeuw, of misschien nog eerder, vanaf de periode waarin Hendrik III van Nassau-Breda de renaissance uit Italië naar de Nederlanden importeerde.
We bedanken de deelnemende kunstenaars voor hun genereuze medewerking. We beleefden bijzonder veel plezier aan de atelierbezoeken en gesprekken, die in de meeste gevallen onze verwachtingen overtroffen. Onze bewondering voor hun inzet en gedrevenheid laat zich niet in een paar woorden omschrijven. We hopen voor hen dat de bezoekers van Raketstart die bewondering zullen delen en dat Breda haar beeldend kunstenaars de ruimte en de aandacht geeft die zij verdienen.
NOTES/ NOTEN
[1] Cultuur in een open samenleving. (Culture in an open society). Letter from the Ministry of Education, Culture and Science, March 2018.
[2] Charles Esche. How to grow possibility – The potential roles of museums.Lecture at the Amsterdam University of the Arts, January 2007.
[3] Iris Bouwmeester, Opening speech Wij, de kunstenaars van Breda! (deel II), 1 September 2018.
[4] John F. Kennedy. Remarks at Amhurst College upon receiving an honorary degree. Speech at Amherst College, 26 October 1963.
[5] Dirk Lauwaert. “De Roeping, de Kunstenaar en hun Carrière,” De Witte Raaf, November-December 2004.
[6] Intizar|Johanna Schweitzer, www.cultuurkantine.nl/archief.
Dingeman Kuilman – Teksten 